ΠΩΣ ΔΙΕΥΘΥΝΕΙ Η ΨΥΧΗ ΤΟ ΣΩΜΑ; (1)

Ιχνη μιάς διαμάχης γύρω απο τήν σχέση σώματος-ψυχής στην Αρχαία Ακαδημία!

Του John Dillon.

         

Ένα απο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τής φιλοσοφίας τού Πλάτωνος (ή ίσως καλύτερα ένα δικό του κενό;) το οποίο είναι δυνατόν να διαγνωσθεί μόνον αφού έχουν επισημανθεί οι επόμενες προόδοι, είναι η πραγματική έλλειψη, στα δημόσια γραπτά του, οποιασδήποτε αναφοράς γύρω από τό ερώτημα με ποιά επιρροή, μηχανισμό ή όργανο η ψυχή, η οποία παρουσιάζεται σαν μία ουσία πρακτικώς αντίθετη στο σώμα (δηλαδή αιώνια, άϋλη, χωρίς έκταση) κατορθώνει να ελέγξει και να διευθύνει, να θέσει σε κίνηση και να διατηρήσει ενωμένο το σώμα που κυβερνά! Μόνον ο Πλωτίνος στις Εννεάδες VI, 4-5 αφιερώνει μία εκτεταμένη έρευνα περί του τρόπου με τον οποίο το άϋλο Είναι μπορεί να είναι παρόν στα υλικά πράγματα ξεκινώντας απο το πρόβλημα τού τρόπου με τον οποίο η ψυχή μπορεί να είναι παρούσα στο σώμα! Στα έργα όπως ο Φαίδων, ο Φαίδρος, η Πολιτεία, ή ο Τίμαιος, αυτό συμβαίνει μ'έναν εκπληκτικά απροβληματικό τρόπο. Το αντικείμενο αυτής τής έρευνας είναι η επαλήθευση, πρώτα απ'όλα, αυτού που έχω προτείνει σαν υπόθεση εάν είναι αληθινό, και αν είναι, το ξεκαθάρισμα τών λόγων, τής αιτίας! Στον Φαίδωνα εξ'άλλου, αξιωματικά, ο ρόλος τής ψυχής είναι η διακυβέρνηση και του σώματος να κυβερνάται (80 Α), αλλά πώς αυτό λαμβάνει χώρα δέν διευκρινίζεται ποτέ. Σε πάρα πολλά σημεία το σώμα ή η αγάπη για το σώμα, περιγράφεται σαν κάτι που μολύνει την ψυχή, αλλά δέν εξηγείται ποτέ πώς αυτό συμβαίνει! Αργότερα, στον Φαίδρο, στην πιό τυπική του και προγραμματική δήλωση για τον ρόλο και την φύση τής ψυχής (245 C-E), ο Πλάτων περιγράφει την ψυχή σαν κινούμενη αφ'εαυτής και σαν την καταγωγή όλης τής κινήσεως στα άλλα πράγματα, αλλά γι'άλλη μια φορά ο τρόπος με τον οποίο αυτό λαμβάνει χώρα δέν γίνεται αντιληπτός σαν πρόβλημα. Επιπλέον στον Τίμαιο, τα διάφορα μέρη τής ψυχής μοιράζονται στο σώμα και αλληλεπιδρούν μ'αυτό μ'έναν τέτοιο τρόπο, ώστε επιτρέπουν στον Αριστοτέλη να παρατηρήσει, στην κριτική του στον Πλάτωνα, ότι κατέστησε την ψυχή μία εκτεταμένη οντότητα (Περί ψυχής Α, 2, 404 b 13..) αλλά δέν εξηγείται ούτε εδώ πώς αυτό συμβαίνει. Τέλος στους Νόμους Χ, η ψυχή περιγράφεται ξανά σαν η καταγωγή τών κινήσεων τού σώματος, αλλά δέν εξηγείται σύμφωνα με ποιά διαδικασία!

          Είναι ίσως παράλογο να υποθέσουμε ότι λείπει κάτι πολύ σημαντικο; Ας προσέξουμε αναλυτικώτερα λοιπόν μερικά περάσματα, κλειδιά για την έρευνά μας. Πολύ γνωστά οπωσδήποτε. Και πρώτα απ'όλα, στον Φαίδωνα, 65 Α 1-2, ο Σωκράτης δηλώνει ότι η ουσία τής φιλοσοφίας συνίσταται στην αποδέσμευση όσο αυτό είναι δυνατόν τής κοινωνίας της με το σώμα (απολύων ότι μάλιστα την ψυχήν απο τής τού σώματος κοινωνίας).

          Δέν γίνεται λόγος για κάποιο πρόβλημα που μπορεί να αφορά τούς τρόπους τής κοινωνίας, αλλά η μοναδική ανησυχία είναι η μείωσή της στο ελάχιστο στο μέλλον. Η ένωση τής ψυχής με το σώμα δέν μοιάζει να είναι προβληματική. Η ψυχή κυβερνά το σώμα και μάλιστα διατρέχει τον κίνδυνο να μολυνθεί απο αυτό (συμπεφυρμένη, 66Β 5). Το σώμα ανακατεύεται στα πράγματα της ψυχής όταν πρόκειται να προσλάβει το αληθινό είναι, αποσπώντας την απο τις δικές της ανησυχίες (65 D-E, 66 B-E). Αυτό το θέμα αναπτύσσεται περαιτέρω στις επόμενες σελίδες, μέχρις ότου, στο 81 Α... φτάνουμε στις δυσκολίες τών ψυχών οι οποίες έχουν μολυνθεί απο τις ανάγκες τού σώματος μέχρις ενός τέτοιου σημείου ώστε να μήν μπορούν να ελευθερωθούν ούτε και μετά τον θάνατο, και δέν μπορούν παρά να περιπλανώνται!

          Σαν σκιοειδή φαντάσματα τριγυρίζουν ανάμεσα στους τάφους και τα μνημεία (Φαίδων 81 D). Αυτά τα σκιοειδή φαντάσματα είναι ελαφρώς ορατά διότι μεταφέρουν μαζί τους ένα είδος μολύνσεως υλικής (ή σχεδόν υλικής ), ένα υπόλοιπο των σωμάτων τους.

          Θα μπορούσαμε σ'αυτό το σημείο να υποστηρίξουμε ότι ο Σωκράτης επαναλαμβάνει απλώς λαϊκές πεποιθήσεις και όχι φιλοσοφικές, αλλά μ'αυτόν τον τρόπο δέν μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα! Δέν έχουμε καμμία υποψία ότι ο Σωκράτης δέν μιλά σοβαρά! Πιό γενικά ίσως μπορούμε να συμφωνήσουμε στο γεγονός, ότι ενώ στον Φαίδωνα το σώμα θεωρείται σαν ένα σοβαρό πρόβλημα για την ψυχή, το θέμα τής αλληλοεπιδράσεως τών οντοτήτων δέν εγείρεται καθόλου!

          Η κατάσταση δέν αλλάζει καθόλου στο υπόλοιπο έργο τού Πλάτωνος. Η ανάπτυξη τού δόγματος τής τριμερούς ψυχής στην Πολιτεία, δέν εμπλέκει ακριβώς την αλληλεπίδραση ανάμεσα σ'αυτή και το σώμα! Εκτός απο το γεγονός ότι οι παράλογες επιθυμίες και το πάθος τους, που είχαν περιγράψει στον Φαίδωνα σαν απορροές τού σώματος, εδώ αποδίδονται στο χαμηλότερο μέρος, το παράλογο, τής ψυχής. Παρ'όλα αυτά στο βιβλίο Χ, 611 Β-612 Α, βρίσκουμε ένα σημαντικό χωρίο στο οποίο η ενσαρκωμένη ψυχή παρομοιάζεται, μ'έναν εκπληκτικό τρόπο, μέ τόν Θεό της θάλασσας Γλαύκο, περιτυλιγμένο με κοχύλια και παραμορφωμένο απο τήν ενέργεια των κυμάτων, σε τέτοιο βαθμό ώστε η πρωταρχική του μορφή δέν αναγνωρίζεται πλέον. Ο σκοπός μας είναι ακριβώς η αναγνώριση τής ψυχής στην αυθεντική της μορφή χωρίς την παραμόρφωσή της απο την κοινωνία της με τό σώμα (ού λελωβημένον δεί αυτό θεάσασθαι υπό τε της του σώματος κοινωνίας 611 Β 10-C1). Ποιές είναι οι συνέπειες αυτών των εικόνων σαν μεταφερθούν στην ψυχή;

          Κατά την γνώμη μας τα "κοχύλια, τα φύκια και οι πέτρες" τα οποία σκεπάζουν την ψυχή (611 D5), παρότι παρουσιάζονται εδώ σ'ένα πλαίσιο ιδιαιτέρως αρνητικό, μπορούν να θεωρηθούν σαν ένα είδος προκαταβολής, ας πούμε, τής επόμενης πλατωνικής έννοιας τού "πνευματικού οχήματος", τού οχήματος το οποίο περιγράφεται σαν ένα είδος "μαξιλαριού" ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα, το οποίο αποκτήθηκε απο την ψυχή κατά την διάρκεια τής καθόδου της πρός την ενσάρκωση μέσω τών ουρανίων σφαιρών. Σ'αυτή την περιγραφή τής ψυχής στο βιβλίο Χ, όπως έχει τονισθεί συχνά, το μοντέλο τής τριμερούς ψυχής, πεπληρωμένης απο το παθητικό στοιχείο, εγκαταλείπεται υπέρ ενός μοντέλου "αληθινής" ψυχής, με τις προσθέσεις οι οποίες προκύπτουν απο την συνεργασία της με το σώμα και απο τις οποίες θα ελευθερωθεί μόλις αφήσει το σώμα. Οι επόμενοι πλατωνιστές κατόρθωσαν να συνενώσουν αυτά τα δύο μοντέλα αναφερόμενοι στις θεωρίες τού Τίμαιου, όπου γίνεται μία καθαρή διάκριση ανάμεσα στο "αθάνατο" μέρος και στο "θνητό" τής ψυχής ( 69 C-D) .

          Αυτή η τελευταία ενώνεται με την αθάνατη ψυχή απο τους "νεαρούς Θεούς" με τον σκοπό να την διευκολύνουν να μπεί στο σώμα, παρότι σύμφωνα με διάφορες και αξιόπιστες πηγές υπήρχε μία διάκριση ακόμη και ανάμεσα στην παράλογη πλευρά τής ψυχής και του οχήματος.

          Σ'αυτό το χωρίο τού Τίμαιου ορίζεται το σώμα όχημα για την ψυχή (69 C 7) και η θνητή ψυχή είναι κατασκευασμένη μ'έναν τρόπο ώστε να αποτελέσει ένα είδος "μαξιλαριού" ανάμεσα στην αθάνατη ψυχή και το σώμα!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.